Perflorlu ve poliflorlu alkil maddeler (PFAS); günlük hayatımızda kullandığımız ürünlerde yaygın olarak bulunan (yanmaz yapışmaz tencere, leke tutmaz mobilya ve halılar, kırışıksız ve su itici giysiler, kozmetikler, yağlayıcılar, boya, pizza kutuları, patlamış mısır poşetleri vb. insan vücudunda ve çevrede zamanla biriken, doğada asla çözünmeyen ve zarar veren insan yapımı kimyasal bir grup maddedir. Bu maddeler karaciğer hasarı, tiroid hastalığı, obezite, doğurganlık sorunları ve kanser gibi sağlık sorunlarına yol açabilmektedir.
Peki zararlı olmasına rağmen hayatımızda neden yer ediyor? Bunun temel 2 sebebi var. İlki bu bileşikler kullanılarak çeşitli ürünlerin performansının artırılması. Mesela kir ve su tutmayan ve geçirmeyen özellik sağlanan yapışmaz mutfak ekipmanları, leke tutmayan tekstil ürünleri, su geçirmez ürünler ve gıda ambalajları gibi. İkincisi ise kullanıcıların bu ürünleri kullanırken hayatlarını ne kadar ciddi şekillerde etkilediklerini bilmiyor olmasıdır.
Sizler için oluşturduğumuz bu yazıda Perflorlu ve poliflorlu alkil maddeler (PFAS) içeriğinin nerelerde bulunduğunu ve kişisel maruziyeti nasıl değiştirebileceğinizi öğrenebilir ve bu tehlikeli kimyasallardan doğabilecek zararları minimum seviyeye indirebilirsiniz.
Perflorlu Maddeler Nelerdir?
Perfloroalkil ve polifloroalkil maddeler (PFAS'lar), içeren ürünler, yapışmayan, leke tutmayan, su geçirmeyen ve değişen çevre koşullarına daha dayanıklı hale gelir. Ancak bu sayılan birçok faydanın yanı sıra göz ardı edilemeyecek konu insan sağlığına etkileridir. Perflorlu ve poliflorlu alkil maddeler iki kategoriye ayrılabilir - uzun zincirli PFAS ve kısa zincirli PFAS. En yaygın olarak bilineni, kötü şöhretli olan uzun zincirli perflorlu kimyasallar veya C8 florokarbonlardır. Sağlık ve çevre sorunları nedeniyle yavaş yavaş kullanımdan kaldırılıyorlar ve yerine kısa zincirli PFAS veya C6 florokarbonlar artık endüstri tarafından güvenli bir alternatif olarak tanıtılıyor. Ne yazık ki, kimyasal yapıları ve hem çevre hem de insanlar için tehlikeli potansiyelleri açısından C8 PFAS'larla benzerdir.
Peki kısa zincirli PFAS'lar, uzun zincirlilerden daha mı güvenli?EPA (US Environmental Protection Agency), endüstrinin uzun zincirli PFAS'a alternatifler bulması konusunda yönlendirmesinin üzerine üreticiler bunları aşamalı olarak kaldırmaya ve bunları kısa zincirli C6 PFAS ile değiştirmeye başladılar. C6 kimyasallarını kullanan şirketlerin görüşü olumlu olsa da yapılan bilimsel çalışmalar ve sonuçlar bunu doğrular nitelikte değil, hala çevreye ve insan sağlığına zararlı olduğunu göstermektedir. İnsan sağlığına zararları söz konusu olmaya devam ederken çevrede birikimi de aynı parallelde devam etmektedir.
Perflorlu Kimyasalların Sağlığa Etkileri
Perflorlu ve poliflorlu alkil maddeler (PFAS), özellikle, C8 maruziyeti karaciğer fonksiyon bozukluğu, ülseratif kolit, doğurganlığın azalması, gebeliğe bağlı hipertansiyon, doğum kusurları, endokrin bozulması, tiroid bozulması, yüksek kolesterol, obezite, artrit, lösemi, lenfoma ile ilişkilendirilmiştir. İnsana verdiği zararlar testis ve böbrek kanseri, hiperaktivite, çocuklarda bağışıklık tepkisinde değişiklik ve gen ekspresyonunun bozulması ve buna bağlı gelişebilecek gen hastalıkları şeklinde devam ederken karada ve suda yaşayan hayvanlar için toprak ve su içeriğiyle birlikte kalitesini de etkilediği için belirli türler için hayati riskler bulundurmaktadır.
PFAS'lar Çok Kalıcılar
PFAS'lar 50 yılı aşkın süredir herhangi bir düzenleme olmaksızın üretilmiş, kullanılmış ve kontaminasyona sebep olmuş ve hava ve su akıntıları, üretim tesislerinin atıklarını ne yazık ki dünyanın çeşitli bölgelerine taşınmasına sebep olmuştur. Hatta Türkiye’de yapılmış bir çalışma PFAS’ların Türkiye’de olduğunu da gösteriyor. PFAS'lar yapılan araştırmalara göre (CDC 2007 raporu) Amerika Birleşik Devletleri'ndeki insanların %99,7'sinin kan dolaşımında bulunduğu öngörülüyor. Perflorlu ve poliflorlu alkil maddelerden etkilenenler sadece insanlar değil elbette. Tüm dünyada kutup ayıları, yunuslar, foklar ve diğer hayvanlarda da tespit edilmiştir. PFAS'ların son derece kalıcı olduğu için artık çevrede kimyasal, biyolojik ve fotolitik bozulmaya direnen kalıcı organik kirleticilerden biri olarak sınıflandırıldılar.
Peki PFAS’lar Nasıl Doğdu?
Kısaca bahsetmek gerekirse iki farklı laboratuvar kazasında bulundu ve her ne kadar zararları baştan beri bilinse de her eve bir ürün içerisinde girdi.
PFAS'a Maruz Kalmayı Azaltmak İçin Öneriler
- Evinizde bulunan PFAS içerikli ürünleri tespit edip (aşağıdaki listeye göz atın), yerlerini içermeyen yeni ürünler ile değiştirin.
- Satın alacağınız ürünler hakkında detaylı bilgi talep edin.
- Yapışmaz, su geçirmez, hava koşullarına dayanıklı, leke tutmaz olduğunu belirten veya adında "floro", "perflor", "perfloro" veya "poliflor" bileşenler içeren ürünlere karşı şüpheyle yaklaşın.
- Tüm PFAS'lardan kaçının - hem C6 hem de C8.
PFAS İçerecek Ürünler
Musluk suyu
PFAS'lar tüm dünyanın su kaynaklarını kirletiyor. Ekosistemde kalıcı bir şekilde bulunmaya devam ederler. Bu sebeple sularda kalıcılığı bulunan bu bileşikler çeşitli arıtıcı mekanizmalar kullanılsa dahi bertaraf edilmesi oldukça zordur ve tüketilmesi başta çocuklar olmak üzere insanlar ve tüm canlılar için zararlıdır.
Mutfak Gereçleri
Yapışmaz kaplamalı pişirme kaplarından kaçının. Çelik, dökme demir, cam, seramik veya porselen pişirme kaplarını tercih edin. Bu konudaki yazımızı tıklayarak inceleyebilirsiniz. Yapışmaz pişirme kaplarını değiştirin eğer değiştiremiyorsanız, onunla yemek yapmayı ve en az toksik şekilde temiziliğini yaptığınızdan emin olun.
Giyim
Su geçirmezlikleri ile yağ ve kir lekelerine karşı dirençleri için giysilere, ceketlere ve ayakkabılarda Perflorlu ve poliflorlu alkil maddeler (PFAS) rastlayabilirsiniz. Yalnızca PFAS içermeyen giysiler satın alın. Hangi markaların toksik olmayan giysilere öncülük ettiğini merak ediyorsanız, Greenpeace'in Moda Detoksu ve Zehirsiz Modayı Destekleyen Firmaları paylaştıkları hareketi inceleyin.
Dış Mekân Ekipmanı
"Su geçirmez" veya "leke tutmaz" olarak tanıtılan çadır, masa örtüleri ve uyku tulumları gibi dış mekân ürünleri PFAS ile işlem görmüş olma ihtimali yüksektir. Bu kimyasallar çevrenin kirlenmesine sebep olmakta ve insan ve hayvan sağlığına zarar vermektedir. Greenpeace bu kimyasalları “oldukça kullanışlı ama öldürücü” olarak adlandırıyor. Poliüretan ile işlenen naylon gibi Perflorlu ve poliflorlu alkil maddeler (PFAS) olmayan işlemlerle yapılan ürünleri arayın mesela Jack Wofskin gibi. Jack Wofskin 2018 yazından beri ürettiği hiçbir ürününde PFAS içermediğini belirtiyor.
Halılar ve Halıfleksler
Halılarda PFASların kullanılış amacı leke tutmaz özellikte olmasıdır. Ancak PFAS solunması konusunda bebekler, çocuklar ve evcil hayvanlar daha hassas yapı sergiledikleri için daha ciddi sonuçlar doğurabilmektedir. Perflorlu bileşiklerle işlenen halılardan kaçının. Temizlik ürünü olarak Pureal gibi toksik olmayan temizleyicilerle temizleyin.
Mobilya
Mobilya kumaşları leke tutmaz ve suya dayanıklı ise PFAS ile işlenmektedir. Tüm florokarbon bazlı kumaşlardan kaçının; evinizdeki mobilyalar bu yapıdaysa kaplamasını değiştirin.
Ev tozu
Yapılan araştırmada PFAS'ların evinizdeki tozda bulunabildiği görüşmüş ve solunduğunda (hatta yutulduğunda – bebekler ve küçük çocuklar için ciddi bir endişe) zararlı olabilir. Haftada en az bir kez bir HEPA filtreli elektrikli süpürge ile süpürün ve Pureal gibi toksik içermeyen temizlik ürünleri ile temizleyin. Bu, SVOC seviyelerini düşürecek ve evinizde PFAS'a maruz kalmayı azaltacaktır.
Son olarak eğer konu ilginizi çektiyse size harika iki belgesel önereceğiz. Bunlardan ilki “Dark Waters” gerçek bir hikayesinden alınan filmin konusu bir avukatın çevreye korkunç zararların veren bir kimya şirketine karşı davaları konu alıyor. Bir diğeri ise “The Devil We Know”.
İlginizi çekebilir: Her Ev ve Bütçe İçin En İyi Su Filtresi Nasıl Seçilir?